Elementem plenerowej wystawy, znajdującej się przed siedzibą Muzeum Miasta Jaworzna, jest plansza, poświęcona zakładowym domom kultury. Autorka ekspozycji, dr Iwona Brandys, historyk sztuki, kustosz MMJ i pomysłodawczyni muzealnego cyklu „Skarby miasta, skarby regionu”, opisuje tam dwa obiekty, wzniesione przed laty po to, by do szeroko pojętej kultury mieli dostęp robotnicy jaworznickich zakładów pracy.
O okolicznościach ich powstania i samych budowlach pani Iwona opowiedziała też podczas forum regionalnego pt. „Między Małopolską a Górnym Śląskiem”. – Do 1975 roku tutejszy przemysł był częścią Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego. Właśnie w tym okresie kwitła działalność jaworznickich kopalń węgla kamiennego. Ich prężna działalność zmieniła bezpowrotnie wiejski charakter tutejszych dzielnic na industrialny. Widoczne jeszcze do lat 60. w śródmieściu pola uprawne pokryły się zurbanizowaną tkanką miejską. Rdzenni mieszkańcy, nazwani przez Oskara Kolberga jako Krakowiacy Zachodni, musieli zmierzyć się z ludnością napływową, zjeżdżającą się do tutejszych kopalń, fabryk i elektrowni, niemalże z całej Polski. Powstawały pierwsze osiedla takie jak osiedle im. Tadeusza Kościuszki i Osiedle Stałe. Były to duże założenia urbanistyczne o socrealistycznej wymowie ideowej, realizowane w ramach planu sześcioletniego. Ich budowa przypada na lata 1953-1956. W Jaworznie, podobnie jak innych miastach Polski, osiedla z tego okresu realizowała Dyrekcja Budowy Osiedli Robotniczych – opisuje Iwona Brandys. – W centrach nowych osiedli zaplanowano nowe instytucje kultury, których celem było ideowe kształtowanie „nowego społeczeństwa” – zaznacza.
Jednym z rodzajów takich instytucji były właśnie domy kultury. Te na osiedlach robotniczych były budowane przez duże zakłady pracy. Jak podkreśla muzealniczka, oferta kulturalna była bogata. W DK funkcjonowały zespoły estradowe, teatralne, orkiestra dęta. Działały koła fotograficzne i plastyczne. – Rolę ośrodka (mowa o tym w centrum Jaworzna – przyp. red.) doceniała ludność miasta, a jego funkcja propagandowa była zauważana przez decydentów partyjnych, czego dowodem było przekazanie dla kierownictwa domu obrazu pędzla Jana Sokołowskiego jako nagrodę za upowszechnianie kultury wśród załóg robotniczych. Dar ten miał być zachętą do dalszej pracy w dziedzinie oświatowej i artystycznej – opowiada.
Peerelowskie domy kultury miały, w zależności od wielkości osiedla, od 1 tys. do nawet 20 tys. m sześć. – Dla miast mniejszych, jak Jaworzno, przewidziano budynki z salami na 200, 250, 300 i 400 miejsc – podkreśla muzealniczka. – Zakładowy Dom Kultury KWK „Jaworzno”, wybudowany na Osiedlu im. Tadeusza Kościuszki, oraz drugi, znajdujący się w Jeleniu, należący do kopalni „Sobieski”, wybudowano według tego samego projektu o stypizowanym charakterze, popularnym w tym okresie. Budynek w Jaworznie został oddany do użytku w 1969 roku, po 10 latach prac budowlanych. Układ funkcjonalny przewidywał: salę widowiskową na 300 miejsc, kawiarnię mogącą pomieścić 160 osób, bibliotekę z czytelnią, salą wykładową i wystawową. Obiekt powstał m.in. w ramach czynu społecznego załogi kopalni, na której rzecz wypracowano 9 tys. godzin – opisuje.
Oba domy kultury zostały zbudowane w stylu, wpisującym się w okres „socmodernizmu”. – Posiadają umiarkowane, zwarte bryły, oparte na planie prostokąta z elewacją cofniętą w podcień oparty na dziewięciu filarach. Dekoracja architektoniczna była ograniczona do minimum, jednak w projekcie od samego początku uwzględniano wykorzystanie nowych materiałów budowlanych oraz dekoracji w postaci mozaiki i okładzin ceramicznych – zaznacza.
Kompozycję, znajdującą się na ścianie Domu Kultury KWK Jaworzno, wykonał Antoni Haska, profesor ASP w Krakowie, przy współpracy z Bolesławem Książkiem w Spółdzielni „Kamionka” w Łysej Górze. To właśnie Książek wypracował technologię produkcji płyt okładzinowych. Okładzina na jaworznickim DK ukazywała symbolikę procesu chemicznego, zachodzącego przy tworzeniu się węgla. Hol zdobiła natomiast mozaika z motywem szybu górniczego.
Z kolei kompozycja na ścianie jeleńskiego DK, przy ul. Wiosny Ludów 1 (obecnie to siedziba ATElier Kultury), prezentowała wizerunki dawnych mieszczan krakowskich.
Wystawa pt. „Spacerownik architektoniczny po Jaworznie, cz. 1.”, autorstwa Iwony Brandys, będzie dostępna do końca roku. Można przeczytać na niej o willach dyrektorów jaworznickich i szczakowskich zakładów przemysłowych, koloniach robotniczych, budynkach użyteczności publicznej, kościołach, domach kultury i kopalnianych szybach. Znajdują się tam archiwalne zdjęcia, projekty architektoniczne i opisy, z których zwiedzający mogą dowiedzieć się, jaka była historia konkretnych obiektów.
Anna Zielonka-Hałczyńska
Kompozycja na ścianie domu kultury na OTK prezentowała proces powstawania węgla | fot. Ze zbiorów Muzeum Miasta Jaworzna
